Η Ελλάδα σε «επιβεβαιωμένη πορεία αυταρχισμού»

 

Το ετήσιο ερευνητικό δελτίο του Σουηδικού Ινστιτούτου V-Dem για το 2025, με τίτλο «Έκθεση για τη Δημοκρατία 2025 – 25 χρόνια αυταρχισμού: Η δημοκρατία “τραμπάρεται”;», καταγράφει τη συνεχιζόμενη παγκόσμια υποχώρηση των δημοκρατικών δεικτών, υπογραμμίζοντας ότι καμία περιοχή του πλανήτη δεν παραμένει ανεπηρέαστη. Ανάμεσα στις χώρες με ανησυχητική πορεία, περιλαμβάνεται και η Ελλάδα.

Το V-Dem (Varieties of Democracy) αποτελεί ένα διεθνές πανεπιστημιακό ερευνητικό πρόγραμμα με έδρα το Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ στη Σουηδία. Στηρίζεται σε ένα πρωτοποριακό μοντέλο μέτρησης της ποιότητας της δημοκρατίας μέσω περισσότερων από 600 ποσοτικών και ποιοτικών δεικτών, παρέχοντας αναλύσεις που αξιοποιούνται διεθνώς από θεσμούς όπως ο ΟΗΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ΜΚΟ σε όλο τον κόσμο.

Επιστροφή σε παλαιότερα επίπεδα

Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση, ο παγκόσμιος μέσος όρος ποιότητας δημοκρατίας έχει επιστρέψει σε επίπεδα προηγούμενων δεκαετιών. Ειδικότερα, για τον πολίτη βρίσκεται στα επίπεδα του 1985, ενώ για τα κράτη συνολικά στα επίπεδα του 1996. Το εύρημα αυτό συνδέεται με τη σταδιακή διολίσθηση σε αυταρχικότερες μορφές διακυβέρνησης, ακόμη και σε καθεστώτα που διατηρούν εκλογικές διαδικασίες.

Όσον αφορά την Ελλάδα, η έκθεση την κατατάσσει επισήμως σε κατάσταση «επιβεβαιωμένης πορείας αυταρχισμού» (confirmed autocratization), κάνοντας λόγο για σαφή και στατιστικά σημαντική πτώση δημοκρατικών δεικτών κατά τη δεκαετία 2014–2024. Ενδεικτικά, παρατηρούνται περιορισμοί στη λειτουργία θεσμών ελέγχου, αυξημένες παρεμβάσεις στην ελευθερία του Τύπου, καθώς και περιορισμοί στις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες.

Η Ελλάδα κατατάσσεται στη δημοκρατική κατηγορία ED+ (Electoral Democracy Plus), η οποία χαρακτηρίζει καθεστώτα που, αν και διεξάγουν ελεύθερες και πολυκομματικές εκλογές, εμφανίζουν θεσμικές αδυναμίες και ελλείψεις στην κατοχύρωση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Η κατάταξη αυτή υποδηλώνει ότι η χώρα δεν θεωρείται πλέον πλήρως φιλελεύθερη δημοκρατία.

Η έκθεση του V-Dem υπογραμμίζει πως η απλή διεξαγωγή εκλογών δεν επαρκεί για τη λειτουργία μιας υγιούς δημοκρατίας. Βασικά συστατικά αποτελούν η ανεξαρτησία των θεσμών, η προστασία των μειονοτήτων, η διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων, η ανεμπόδιστη λειτουργία των ΜΜΕ και η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης. Η έλλειψη ισορροπιών και ελέγχου στην εκτελεστική εξουσία οδηγεί, κατά την έκθεση, σε μορφές «εκλεγμένου αυταρχισμού».

Αυτό το πλαίσιο ανάλυσης έχει διατυπωθεί ευρέως στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη. Ενδεικτικά, οι καθηγητές Στίβεν Λεβίτσκι και Ντάνιελ Ζιμπλάτ, στο βιβλίο τους «Πώς πεθαίνουν οι Δημοκρατίες» (2018), τεκμηριώνουν τη μετάβαση πολλών χωρών από τη δημοκρατία στον αυταρχισμό όχι μέσω στρατιωτικών πραξικοπημάτων, αλλά μέσω δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων που υπονομεύουν βαθμιαία τους θεσμούς, διατηρώντας τυπικά το δημοκρατικό πλαίσιο.

Ενδεικτικές πρόσφατες εξελίξεις στην Ελλάδα

Στο ελληνικό πολιτικό σκηνικό, η έκθεση του V-Dem έρχεται σε μια χρονική συγκυρία όπου ο δημόσιος διάλογος έχει επανέλθει έντονα γύρω από ζητήματα θεσμικής ομαλότητας. Σημειώνεται η πρόσφατη διαδικασία της προανακριτικής επιτροπής για τον ΟΠΕΚΕΠΕ, κατά την οποία καταγράφηκαν παραβιάσεις συνταγματικών προβλέψεων. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε εκτενώς η επιστολική ψήφος, ακόμα και από βουλευτές που δεν πληρούσαν τις θεσμικά προβλεπόμενες εξαιρέσεις, ενώ διατυπώθηκαν ερωτήματα για την παραβίαση της μυστικότητας της ψήφου.

Επιπλέον, η σύνθεση της επιτροπής περιλάμβανε βουλευτές ανεξάρτητους, πρώην μέλη κόμματος που σχετίζεται με πρόσωπα υπόδικα, γεγονός που έχει προκαλέσει ευρύτερες πολιτικές συζητήσεις γύρω από την ποιότητα της κοινοβουλευτικής διαδικασίας.

Η προβληματική εικόνα που σκιαγραφείται δεν περιορίζεται στην εσωτερική πολιτική σφαίρα. Η ευρωπαϊκή διάσταση εντείνεται από τη συμπερίληψη της Ελλάδας στις αναφορές περί διάβρωσης του κράτους δικαίου, αλλά και από τη μη προώθηση ή καθυστέρηση διερευνήσεων σε ζητήματα υψηλού πολιτικού ενδιαφέροντος. Σχετικές αναφορές φιλοξενούνται και σε διεθνή μέσα όπως το Politico, το οποίο σε πρόσφατο άρθρο του επισημαίνει ενδεχόμενες παρεμβάσεις της εκτελεστικής εξουσίας στις διαδικασίες της Δικαιοσύνης, σε περιπτώσεις που αφορούν κυβερνητικά στελέχη.

Η Εισαγγελία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EPPO) έχει ζητήσει τη δικαστική διερεύνηση υποθέσεων στις οποίες εμπλέκονται ονόματα Ελλήνων υπουργών, χωρίς μέχρι στιγμής να έχει καταγραφεί πρόοδος, σύμφωνα με πληροφορίες που επικαλούνται διεθνή πρακτορεία.

Θεσμικές παρεκκλίσεις και επιλεκτική εφαρμογή του Συντάγματος

Στο φως νέων εξελίξεων στον τομέα της δικαιοσύνης και της θεσμικής λειτουργίας της Πολιτείας, πληθαίνουν οι ενδείξεις που επιβεβαιώνουν τα συμπεράσματα της πρόσφατης σουηδικής μελέτης περί αυξανόμενης αυταρχικής διολίσθησης σε χώρες με εκλεγμένες κυβερνήσεις, όπως η Ελλάδα. Στο επίκεντρο βρίσκονται πολιτικοί χειρισμοί που αφορούν την τραγωδία των Τεμπών, το σκάνδαλο των υποκλοπών και τις παρεμβάσεις στους μηχανισμούς λογοδοσίας και ελέγχου.

Η δικαστική μεταχείριση των υποθέσεων των Κώστα Αχ. Καραμανλή και Χρήστου Τριαντόπουλου – αμφότεροι εμπλεκόμενοι στην υπόθεση του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη – έχει προκαλέσει συζητήσεις σχετικά με τη συνταγματικότητα των διαδικασιών που ακολουθήθηκαν. Η απευθείας παραπομπή τους στο Δικαστικό Συμβούλιο για πλημμελήματα χωρίς προηγούμενη διαδικασία προανακριτικής επιτροπής στη Βουλή χαρακτηρίστηκε από μεγάλο μέρος της νομικής κοινότητας ως αντισυνταγματική.

Ο πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και συνταγματολόγος Ευάγγελος Βενιζέλος, καθώς και η πλειονότητα των συνταγματολόγων, έκαναν λόγο για καταστρατήγηση του Συντάγματος, παραλληλίζοντας τη διαδικασία με την υπόθεση ενός κατηγορουμένου που ζητά και λαμβάνει απευθείας προφυλάκιση χωρίς την τυπικά προβλεπόμενη ανακριτική διαδικασία.

Ενώ η κυβέρνηση επικαλέστηκε τη θετική γνώμη του συνταγματολόγου Νίκου Αλιβιζάτου ως προς τη δυνατότητα απευθείας παραπομπής, ο τελευταίος είχε θέσει ως προϋπόθεση την ευρύτερη συναίνεση της αντιπολίτευσης – κάτι που δεν συνέβη. Αντίθετα, η κυβερνητική πλειοψηφία προχώρησε μονομερώς, με οριακές κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες που στηρίχθηκαν ακόμη και σε ανεξάρτητους βουλευτές προερχόμενους από το κόμμα των «Σπαρτιατών».

Παράλληλα, το πολύκροτο ζήτημα των υποκλοπών – που ήρθε στο προσκήνιο ήδη από το 2022 – εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς για τη λειτουργία του κράτους δικαίου. Η παρακολούθηση επικοινωνιών πολιτικών, δημοσιογράφων, στελεχών της κυβέρνησης και του στρατεύματος, τόσο μέσω της ΕΥΠ όσο και μέσω του παράνομου λογισμικού Predator, παραμένει ανεξιχνίαστη στο επίπεδο της ποινικής διερεύνησης.

Σύμφωνα με το κυβερνητικό αφήγημα, η παρακολούθηση μέσω της ΕΥΠ πραγματοποιήθηκε «νομότυπα», ενώ η ταυτόχρονη παρακολούθηση μέσω Predator αποδόθηκε σε «σύμπτωση», χωρίς τεκμηριωμένη εξήγηση ή σαφές πόρισμα.

Καίριας σημασίας υπήρξε η παρέμβαση του εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, διορισμένου από την εκτελεστική εξουσία, προς την Αρχή Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), με στόχο τον περιορισμό των ελέγχων της Αρχής επί των τηλεπικοινωνιακών παρόχων. Η κίνηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί συνταγματικό προηγούμενο αναφορικά με τη δυνατότητα ανεξάρτητων αρχών να ασκούν το ρόλο τους χωρίς παρεμβάσεις.

Ο τότε πρόεδρος της ΑΔΑΕ, Χρήστος Ράμμος, κατήγγειλε θεσμικά εμπόδια στο έργο του και αποτέλεσε αντικείμενο προσωπικών επιθέσεων. Η στάση της κυβέρνησης προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τόσο στο εσωτερικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.

Στο ίδιο πλαίσιο, η κυβέρνηση εισήγαγε και ψήφισε νομοθεσία σχετικά με τη διαδικασία επιλογής της ηγεσίας της Δικαιοσύνης, η οποία προέβλεπε μεγαλύτερη συμμετοχή ανεξάρτητων παραγόντων, σε συμμόρφωση με ευρωπαϊκά πρότυπα. Παρότι η συγκεκριμένη νομοθεσία είχε εγκριθεί και προωθήθηκε με θετική υποδοχή από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, τελικά δεν εφαρμόστηκε. Η κυβέρνηση προχώρησε σε επιλογές της ηγεσίας της Δικαιοσύνης με τον παραδοσιακό τρόπο, προκαλώντας την επίσημη αντίδραση της Ένωσης Δικαστών και Εισαγγελέων, η οποία μίλησε για παραβίαση της αρχής της διάκρισης των εξουσιών.

Η στάση αυτή ενισχύει τις επισημάνσεις της Έκθεσης V-Dem περί αυξανόμενης διολίσθησης προς τον «εκλεγμένο αυταρχισμό», κατά τον οποίο η εκτελεστική εξουσία περιορίζει, είτε άμεσα είτε έμμεσα, τη λειτουργία των ανεξάρτητων θεσμών.

Η κοινωνική κατακραυγή για την υπόθεση των Τεμπών θεωρείται από πολλούς ως ο καθοριστικός παράγοντας που οδήγησε την κυβέρνηση στην παραπομπή των Καραμανλή και Τριαντόπουλου. Σύμφωνα με πολιτικούς παρατηρητές, αν δεν είχαν προηγηθεί οι έντονες αντιδράσεις της κοινής γνώμης, η υπόθεση θα είχε αντιμετωπιστεί με τρόπο παρόμοιο με αυτόν των υποκλοπών – δηλαδή χωρίς λογοδοσία και με περιορισμένη δικαστική διερεύνηση.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και επισημάνσεις αρθρογράφων όπως ο Πάσχος Μανδραβέλης, ο οποίος σε δημόσια τοποθέτησή του κατέγραψε ότι η Βουλή απέτυχε να ασκήσει ουσιαστικό έλεγχο, ότι κρατικοί υπάλληλοι της ΕΥΠ δήλωσαν πως δεν λογοδοτούν σε κανέναν, και ότι σημαντικές υποθέσεις αρχειοθετήθηκαν χωρίς ουσιαστική εξέταση από την Εισαγγελία.

Αντιδράσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο

Η αμφισβήτηση της ανεξαρτησίας των θεσμών δεν περιορίζεται στο εσωτερικό της χώρας. Σημαντικά διεθνή μέσα, όπως το Politico, έχουν αναφερθεί στις υποθέσεις που σχετίζονται με δύο υπουργούς της κυβέρνησης, Λευτέρη Αυγενάκη και Μάκη Βορίδη, οι οποίοι – παρότι κατονομάζονται σε δικογραφίες της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας – δεν φαίνεται να αντιμετωπίζουν δικαστική δίωξη. Σύμφωνα με το Politico, η πρωθυπουργική παρέμβαση έχει αποτρέψει τη διεξαγωγή πλήρους έρευνας.

Επιπλέον, προκάλεσε αρνητική εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο κυβερνητικά στελέχη απάντησαν στις ευρωπαϊκές επικρίσεις. Δηλώσεις περί «Ρουμάνας εισαγγελέως που δεν θα μας πει πώς να εφαρμόζουμε το Σύνταγμά μας» ερμηνεύτηκαν από παρατηρητές ως ενδείξεις αμυντικού εθνικισμού και θεσμικής αλαζονείας, απομακρυσμένες από το ευρωπαϊκό πνεύμα συνεργασίας και λογοδοσίας.

Τα παραπάνω περιστατικά επιβεβαιώνουν τη βασική θέση της Έκθεσης V-Dem 2025: η ποιότητα της δημοκρατίας δεν εξαρτάται μόνο από την εκλογική διαδικασία, αλλά και από τη λειτουργία των θεσμών, την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, τον πλήρη κοινοβουλευτικό έλεγχο και τη λογοδοσία.

Η μία υπονόμευση των θεσμών θα φέρει την επόμενη, η μία παραβίαση του Συντάγματος θα φέρει την άλλη – λόγω και της κατακερματισμένης αντιπολίτευσης και του σταθερού δημοσκοπικού προβαδίσματος της ΝΔ – με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε «σε πορεία αυταρχισμού» όπως περιγράφει η Έκθεση, σε μία δημοκρατία “κέλυφος” που λειτουργεί επιμέρους και φαινομενικά. Και αν κάτι προκαλεί εντύπωση είναι όλοι αυτοί οι “ακροκεντρώοι” που σιωπούν, οι οποίοι κατά τα άλλα κόπτονται για τους θεσμούς και την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας…

https://primenews.press/i-ellada-se-epivevaiomeni-poreia-aftarchismou/